Willem Gertenbachstraat
- Willem Johannes (’Wim’) Gertenbach (38), Nederlands verzet/illegale pers 1940-1943, drukker/uitgever/journalist.
- Geboren 14-03-1904 in Zandvoort, gefusilleerd op 05-02- 1943 op vliegveld Soesterberg.
- Begraven: Algemene Begraafplaats Noorderduin in Zandvoort, graf B183.
- Onderscheiding: Verzetskruis.
Er is een pandje tegenaan gebouwd met daarin een kapperszaak, maar als je goed kijkt zie je het: het huis aan de Achterweg 1 in Zandvoort is hetzelfde als dat op een foto van eind jaren ’30. Nu geheel wit, maar met dezelfde grote deuren, een dakvenster aan de straatzijde en de nog grotere raampartij aan de zijkant, waarboven destijds een bord met ’Gertenbach Elec. Drukkerij’ prijkte. Dit is de voormalige drukkerij die in 1941-’42 zo’n voorname rol speelde in de geschiedenis van Het Parool en het leven van Wim Gertenbach. Met zijn personeel staat hij op de oude foto.
Willem Johannes is de oudste zoon van het gezin en vijf jaar ouder dan zijn tweelingbroers Gerrit en Jan Pieter, al wordt Jan Pieter niet ouder dan elf maanden. Wim neemt in de jaren dertig de drukkerij en uitgeverij over van vader Willem, die in oktober 1940 op 60-jarige leeftijd overlijdt. De Gertenbachs geven ook de Zandvoortsche Courant uit, die Wim als journalist vult met plaatselijk nieuws.
Vanaf 1934 staat de krant steeds vaker vol met ingezonden brieven van lezers, die zich kritisch uitlaten over de opkomende NSB van Anton Mussert. De partij doet het uitzonderlijk goed in Zandvoort en wordt daarmee een splijtzwam in het politiek toch al verdeelde dorp. Geregeld komt ’De Leider’ Mussert er op bezoek en wakkert de nationaalsocialistische en antisemitische vlammetjes aan.
Wim Gertenbach neemt vanaf het begin publiekelijk stelling tegen het nationaalsocialisme. Op 10 mei 1940, de dag waarop Duitse troepen Nederland binnenvallen, haalt hij in een hoofdartikel in zijn ’Zandvoortsche’ fel uit naar de NSB. Het commentaar blijft niet onopgemerkt en komt onder ogen van Max Blokzijl, propagandist van de NSB en correspondent in nazi-Berlijn. Wat Gertenbach heeft opgeschreven is volgens Blokzijl ,,op zich al genoeg om te worden opgehangen’’. In september 1941 wordt de Zandvoortsche Courant verboden.
Gertenbach doet vrijwel zeker ook mee aan sabotageacties. Zandvoort verandert in een vesting aan de kust met overal verdedigingswerken, maar keer op keer wordt het werk gesaboteerd en kabels en leidingen doorgesneden. ,,Tot op de huidige dag vermoed ik dat hij de hand gehad heeft in de vele kabelvernielingen, die in 1941 in de omgeving van Zandvoort voorkwamen’’, zegt Pieter ’t Hoen. ,,Voor elk illegaal werkje, hoe riskant ook, was Wim altijd te vinden. Verscheidene keren vervoerde hij de geheime zender van Klaas, onze uit Engeland overgekomen marconist.’’
Het Parool
Pieter ’t Hoen is de schuilnaam van Frans Goedhart, die zich ook bedient van de naam ’Den Hartogh’. Vanaf juli 1940 geeft hij een gestencild krantje uit, waarvan hij in februari 1941 de naam verandert in Het Parool. In augustus wordt dat een gedrukte krant. Nadat de eerste drukker als onbetrouwbaar wordt afgedankt en een tweede het werk niet meer aandurft, komt Goedhart via raadslid Wim de Tello uit Heemskerk in contact met Wim Gertenbach. ,,Hij had een aardige drukkerij met zetmachines, snelpersen en een vouwmachine, precies wat we nodig hadden. Bovendien had hij twee typografen in dienst, die hun vak verstonden en betrouwbaar waren: IJs de Jong en Piet Paap’’, schrijft ’Pieter ’t Hoen’ in december 1945 in Het Parool.
Gertenbach, volgens Goedhart iemand met ,,een scherp instinct voor de beoordeling van politieke verhoudingen’’, wil onmiddellijk zakendoen met Het Parool. ,,Meer dan de kostprijs wilde hij er niet voor hebben. (…) Want hij haatte de Mof’’. Op 15 november 1941 rollen de eerste kranten van de drukpers aan de Zandvoortse Achterweg en vinden hun weg door het land. Tot 24 januari 1942 drukt Gertenbach Het Parool, in totaal zes nummers. ,,Nooit heb ik met zoveel overtuiging voor een krant gewerkt, zei hij eens’’, aldus Goedhart.
Een paar dagen eerder, in de nacht van 17 op 18 januari, worden Frans Goedhart en zijn compagnon Herman Wiardi Beckman opgepakt, als ze op het punt staan op vanaf het strand in Scheveningen met een bootje naar Engeland over te steken. Het plan was de regering in ballingschap in Londen te informeren, maar de Haagse Sicherheitspolizei is getipt.
Goedhart blijkt veel papieren bij zich te hebben, waaronder enkele exemplaren van Het Parool, zo verklaart Walter Bartels, Kriminalsekretär van de SD in Den Haag in 1948 tijdens een zaak bij het Bijzonder Gerechtshof. Maar in de papieren staan geen namen. Volgens Bartels onthult Goedhart pas na enkele verhoren zonder mishandeling of bedreiging wie de leiders van de krant zijn en laat hij de naam Gertenbach vallen als de drukker.
Op het spoor
De SD is Wim Gertenbach op het spoor. Op zaterdag 31 januari gaat Bartels richting Zandvoort met zijn medeWillem Gertenbach 22 werkers Martin Slagter en Leo Poos, twee beruchte politiemannen die na de oorlog aanvankelijk ter dood en later tot levenslang worden veroordeeld wegens collaboratie en de vele arrestaties van joden en verzetslieden. Poos zegt in 1948 voor het Bijzonder Gerechtshof dat Goedhart hem een plattegrond van de drukkerij heeft gegeven, zodat hij die eenvoudig kon vinden, maar dat doet Goedhart af als ’grove leugen’.
Als ze ’s ochtends bij de Achterweg aankomen, meldt Poos zich bij Gertenbach en Piet Paap en zegt namens Den Hartogh kranten te komen halen. ,,Gertenbach reageerde hierop met: ’Alweer een ander?’. Dat was evenwel een bekentenis: Poos wist genoeg, waarop direct arrestatie volgde’’, verklaart IJsbrand de Jong later.
De dan 38-jarige De Jong is al sinds juli 1924 in dienst bij Gertenbach en die middag onderweg: ,,’s Middags zou ik met de tram naar Haarlem. Terwijl ik juist plaats had genomen, werd achter mij mijn naam genoemd. Ik draaide mij om, waarop de mij toen nog onbekende Poos mij vroeg mee te gaan naar de drukkerij. Buiten de tram deelde hij mee de koppen (clichés) van Het Parool te komen halen. Die had ik namelijk in huis. ‘Zo,’ zei ik, ‘is er onraad op de kust?’, waarmee ik Poos als een vertrouwde beschouwde. In een auto kreeg ik het gevoel dat het toch wel eens verkeerd kon zijn.’’
Poos wil eerst naar het huis van De Jong om de koppen te halen en vraagt hem onderweg of hij misschien nog honderd kranten heeft liggen. ,,Maar ik hield me gedekt en zei ‘nee, we drukken het alleen.’ Toen ging het naar de drukkerij, waar het me pas duidelijk werd dat ik arrestant was’’, schrijft De Jong.
Voorman
,,We zijn de sigaar’’, zou Gertenbach droogjes tegen Paap hebben gezegd. Gertenbach, De Jong en Paap moeten mee voor verhoor. Wim wordt op 3 februari overgebracht naar het ’Oranjehotel’ in Scheveningen, de gevangenis waar de Duitsers vele prominente verzetslieden hebben vastgehouden en onder druk van marteling hebben verhoord. Vanaf 13 juni valt Gertenbach onder Schutzhaftbefehl en wordt als rechteloos burger op 17 juli overgebracht naar Kamp Amersfoort en later SS-kamp Herzogenbusch, ofwel Kamp Vught.
,,Plotseling is er begin 1942 een einde gekomen aan onze samenwerking’’, schrijft Frans Goedhart. ,,Ruim een halfjaar later zagen we elkaar in het beruchte concentratiekamp Amersfoort. Wim was daar voorman van het aardappelschilhok geworden. Zijn overtuiging, geestkracht en afkeer van het nationaalsocialisme bleken nog toegenomen te zijn. Hij was alleen wat stiller geworden. Wim besefte dat de dood ons allen wachtte. Ondanks de bittere nood in het kamp kwam er geen klacht over zijn lippen.’’
,,Gertenbach had voor iedereen een vriendelijk woord, had altijd een kwinkslag bij de hand. Kostelijk was zijn mimiek achter de rug van de controlerende SS’er, nadat hij met de voorgeschreven roep ’Achtung’ ons had bevolen in de houding te gaan staan’’, beschrijft medegevangene De Mol.
Feldgericht
Van 14 tot en met 19 december 1942 staan Wim Gertenbach, Frans Goedhart, Wim de Tello, Jacob Melkman, Robert Douma, Nicolaas Snijders, Jan Zwanenburg, Wibo Lans, Willem Gerrese, Adrianus van Leeuwen, Herman Meinardi, Lammert Rima, Franciscus Robbe, Julius Varwijk, IJsbrand de Jong, Piet Paap en Paul Vink voor het Feldgericht in wat bekend komt te staan als het eerste Parool-proces.
,,De toegelaten verdedigers hadden de dossiers niet in mogen zien en mochten slechts vijf minuten met hun cliënten spreken. De beklaagden waren uitgeput en te zwak om zich energiek te verdedigen’’, aldus een samenvatting van de zaak. Op De Jong, Paap en Vink na worden allen ter dood veroordeeld vanwege ’Feindbegünstigung’, medeplichtigheid aan de vijand. Het drietal krijgt gratie en hun doodstraf wordt omgezet in vijftien jaar tuchthuis.
De veroordeelden gaan op 23 december terug naar Kamp Amersfoort, waar ze tot 17 januari 1943 verblijven om vervolgens naar Kamp Vught te worden overgebracht. Op 25 januari bekrachtigt Wehrmacht General der Flieger Friedrich Christiansen het vonnis, dat zal worden uitgevoerd op 5 februari. Dertien terdoodveroordeelden worden ’s ochtends om acht uur naar Utrecht gebracht. Frans Goedhart ontbreekt, want hij weet de SS’ers ervan te overtuigen dat hij ontoerekeningsvatbaar is. In augustus ’43 slaagt hij er in bij een transport uit Kamp Vught te ontsnappen en overleeft de oorlog.
Emoties in een afscheidsbrief
Het is 11.15 uur, als Wim Gertenbach zijn emoties in een afscheidsbrief aan zijn vrouw Rie, de kinderen Wim, Niesje en Annemarie en zijn moeder op twee velletjes toevertrouwt. Hij heeft met negen medegevangenen en een Duitse predikant het laatste avondmaal gevierd. ,,Dit is de laatste brief die je van mij zult ontvangen, want om twee uur ’s middags zal het doodvonnis over mij voltrokken worden. (…) Rie, ik ben bereid om te sterven, voel mij wel erg verdrietig maar sterk en rustig, want ik weet dat al mijn zonden vergeven zijn en dat God mij zal opnemen in Zijn Eeuwigheid. Ik ga rustig heen in de volle overtuiging dat God voor jullie zal zorgen en dat een dag zal komen dat wij elkander weer zullen zien, daar waar geen ellende en verdriet is.’’
In de middag wordt het vonnis van de dertien Parool-mannen bij Vliegveld Soesterberg nabij de Leusderheide voltrokken. Elf dagen later op 16 februari plaatst zijn vrouw een rouwadvertentie met als adres Zeggelenstraat 41 in Haarlem, waar ze sinds de arrestaties in Zandvoort naartoe is gegaan. Precies twee maanden later is het gezin slachtoffer van een dramatisch geallieerd bombardement op Haarlem, dat in plaats van de werkplaatsen van de spoorwegen de aangrenzende Amsterdamsebuurt raakt. Bovenaan de slachtofferlijst met 85 doden in de Haarlemse Courant van 24 april 1943 staan de namen van Maria Gertenbach-van Ginhoven (40), Willem (9), Niesje (3) en Anna (2), gevolgd door meer families. In september wordt Wim in Zandvoort herbegraven en bijgezet in het graf van zijn gezin.
Frans Goedhart plaatst in Het Parool van 5 december 1945 met zijn alias een herdenking over Wim Gertenbach. Een maand later haalt zijn naam opnieuw de krant met het bericht ’Gertenbach’s drukkerij weer aan het werk’. IJsbrand de Jong heeft na vier maanden opsluiting in Kamp Amersfoort zeventien maanden vastgezeten in het Duitse Rheinbach. Vanaf september 1944 is hij voortdurend onderweg geweest langs talloze werkkampen en plaatsen, totdat hij op 27 april 1945 in Coswig vrijkomt. Ook Paap overleeft ontberingen in tal van Duitse kampen, maar beiden keren verzwakt huiswaarts.
Krant maakt doorstart
,,Zonder ophef zijn ze er in geslaagd met hulp van buitenaf om de inrichting weer gecompleteerd en de zaak weer aan het draaien te krijgen’’, schrijft Het Parool. Hun oude krant maakt een doorstart als ’Nieuwe Zandvoortsche Courant’, die tot op de dag van vandaag onder de oorspronkelijke naam bestaat als nieuwsblad.
Eind 1947 krijgt Zandvoort een Wim Gertenbachschool, waar in februari 1948 zijn moeder het Verzetskruis aan de school overdraagt dat in 1946 aan Wim is toegekend. Ook de school bestaat nog steeds en heet nu Wim Gertenbach College. Zandvoort, Gaasperdam in Amsterdam Zuidoost en Almere krijgen later een Willem Gertenbachstraat. Op het pandje van de voormalige drukkerij aan de Achterweg in Zandvoort hangt sinds april 2010 een herdenkingsplaat met de oude foto, als eerbetoon aan Wim, IJs de Jong en Piet Paap.
