Vier maanden is hij de spin in het web van het verzet rond Bandoeng: kapitein Reinder ’Bies’ de Lange. Totdat in augustus 1942 verraad de Japanners op het spoor zet en de Groep de Lange binnen de kortste keren uiteenvalt. De in Sleen (Drenthe) geboren Bies de Lange is amper zestien jaar, als hij in maart 1912 als soldaat het leger in gaat. Hij tekent voor vijf jaar bij het regiment genietroepen, maar stapt in oktober 1915 over naar de ’overzeesche weermacht’. Twee weken later reist hij voor het eerst naar Batavia. In een kleine vijf jaar klimt hij bij de infanterie op tot sergeant.

De Lange keert in juli 1920 terug naar Nederland en volgt in Kampen een officiersopleiding. Als tweede luitenant vertrekt hij in april 1923 naar Atjeh, maakt promotie tot eerste luitenant en komt eind 1925 terug naar Kampen voor verlof. Bies doceert tussen 1930 en 1935 aan de Koninklijke Militaire Academie in Breda. Eind september 1937 reist De Lange als kapitein voor de derde keer naar Nederlands-Indië en voegt hij zich bij het 15e bataljon in Bandoeng. Weldra volgen zijn vrouw Jenny, zoon Henk (dan 12) en dochter Anna (bijna 10 jaar). Hij treedt toe tot de Generale Staf en wordt geplaatst bij de Staatsspoorwegen om transporten van het KNIL te coördineren.

Staatsspoorwegen

Na de Japanse invasie van Java heerst er totale chaos. Het spoorpersoneel wordt ontslagen en krijgt opdracht zich aan de vijand te onttrekken. Toch zit De Lange na 8 maart 1942 nog steeds op zijn post. ,,In de eerste dagen na de capitulatie werd Kapitein De Lange door de Japanners te werk gesteld op het Hoofdbureau Staatsspoor. Ik nam contact met hem op voor een eventuele actie in Midden- Java. Tezamen hadden we contact met (reserveofficier) Ebbing, die we opdroegen contact te houden met de krijgsgevangenen in Tjilatjap’’, schrijft L. van Galen, Chef Exploitatie in Poerwokerto.

Bies de Lange werkt als zogeheten Nipponwerker onder Japans toezicht: ,,Twee keer kon ik berichten aan De Lange doorgeven, namelijk over een zeer groot transport voor de Japs van rijst en suiker naar de haven van Soerabaja en de aankomst van een belangrijk Japans transport in Tjilatjap’’, aldus Van Galen. Hoe hij Japanse transporKapitein de Lange 55 ten precies heeft gesaboteerd is niet bekend, maar er zijn diverse sabotageacties, nadat de Japanners vanaf juni het beheer van de Staatsspoorwegen overnemen. Bies biedt ook hulp aan gezinnen van spoormedewerkers met geld, voedsel en kleding en breidt dit snel uit tot gezinnen van KNIL’ers in krijgsgevangenschap.

Ondergrondse

Al snel zit De Lange diep in de ondergrondse. In april ’42 knoopt hij contacten aan met de groep rond journalist Gerard Aalbertsberg, met wie hij eerst uitvoerig de rol van het verzet aftast. ,,Hij (Bies) zei dat hij van de toenmalige KNIL-commandant opdracht had om alle beschikbare mankracht te verzamelen en bijeen te houden tot het moment dat een geallieerde actie zou worden ingezet, heethoofden in bedwang moest houden, gegevens verzamelen en contact te zoeken met de geallieerden om een geallieerde actie te vergemakkelijken’’, schrijft Aalbertsberg in een verslag.

Aalbertsberg brengt De Lange in contact met een Britse Captain in Australische dienst, John Douglas alias Samuel Salonsch. Die onderhoudt een omvangrijk netwerk met geallieerde (Australische) militairen. Bij Bies thuis bespreken ze in mei hoe ze het verzet zullen organiseren en met de geallieerden kunnen samenwerken. Spionnen moeten inlichtingen verzamelen, die via een nog te bouwen radiozender met de geallieerden in Australië moeten worden gedeeld. Sabotageacties en aanvallen op kazernes zijn nodig om de Japanners in verwarring te brengen.

En er zijn wapens nodig. De Lange, die zich intussen bedient van de schuilnaam De Graaf, weet dat er in het gemeentehuis in Bandoeng een flinke partij ligt. De Ambonese verzetsgroep van Job Kaihatu bemachtigt de sleutels van de wapenkelder en haalt die grotendeels leeg, daarbij geholpen door De Lange’s zeventienjarige zoon Henk.

Groep de Lange

Er is nu sprake van de Groep de Lange met Bies als voorman. ,,De Lange was een doortastende persoon, zodat werd besloten dat hij werd gekozen tot leider. (…) De Lange vertelde mij dat hij de tijd rijp vond om alle bestaande organisaties te verenigen tot een groter geheel’’, zegt Theo Jans, die aangeeft via zijn eigen groep hier al mee bezig te zijn. ,,Ik erkende in hem mijn meerdere en als zodanig mijn leider, dat ik bereid was mij onmiddellijk bij hem aan te sluiten.’’ Via Jans wijst De Lange verzetsgroepen met Ambonezen en Timorezen in Bandoeng sectoren toe.

De Lange heeft sinds maart in Bandoeng belangrijke steun aan de 34-jarige pastoor Herman de Bekker, die zich tot het verzet heeft ’bekeerd’ vanwege de Japanse afkeer van het christendom. Bekker regelt geld, wapens en onderduikadressen, luistert naar buitenlandse radio-uitzendingen en wisselt inlichtingen uit. Geheime documenten bewaart hij in het altaar van zijn kerk. ,,Meerdere malen fietste hij door Bandoeng met zeer belangrijke rapporten’’, aldus een verslag over De Bekker. Een al even onmisbare steun binnen de Groep is De Lange’s ordonnans Willem Stibbe.

Het verzetswerk brengt De Lange veelvuldig in contact met de groepen van Louis Welter in Buitenzorg en later Bandoeng, die van Nol Wernink in Batavia, met Wil Meelhuysen in Soerabaja en kapitein Lambertus Vellenga in Buitenzorg. John Douglas en Gordon Coates, een Schot die samenwerkt met de Groep Welter, hebben connecties met groepjes Australische militairen, die vanuit de bergen guerrilla-acties plegen. De Lange wil hun een cruciale rol geven bij de geallieerde invasie, waarvan hij vermoedt dat die begin 1943 plaatsvindt in de Wijnkoopsbaai op Zuid-Java. Hij wil hun radiozender gebruiken om contact te leggen met Australië. Aan de Groep de Lange wordt toegeschreven dat zijn berichten en waarschuwingen de Japanners hebben belemmerd om vanuit Java actie tegen Australië te ondernemen.

De Lange kijkt ook verder: hij wil het herstel van het Nederlands gezag na de oorlog voorbereiden. Volgens een aan hem toegeschreven citaat in een Japans document moet het Nederlands-Indisch leger na een invasie actief meevechten, ,,anders bestaat er een grote kans dat het land een protectoraat wordt’’ van de Verenigde Staten of Australië. Alleen als de lokale bevolking meevecht, is zij gerechtigd om een stem krijgen in een latere regering, stelt De Lange.

Java Legioen

Eind augustus 1942 voelt Bies de Lange de hete adem van de Japanners. ,,In de laatste week van augustus kwam hij in de morgen op een zeer ongewoon uur bij mij en zei dat de geheimde politie Kempeitai op het hoofdkantoor van de Staatsspoorwegen was geweest met de vraag of daar een kapitein De Graaf werkzaam was. Hierin zag hij – heel terecht – het bewijs dat de Japanners lont hadden geroken en aan het speuren waren. Hij wenste op het ergste te zijn voorbereid’’, zegt Aalbertsberg.

Iemand heeft zijn schuilnaam De Graaf genoemd en gelinkt aan een kapitein, werkzaam bij de Staatsspoorwegen. Het vermoeden bestaat dat zijn naam is gevallen tijdens een verhoor van jongeren van het Java Legioen (zie Java Legioenstraat). De Lange heeft sinds april een groep padvinders bij zijn verzetswerk betrokken, geleid door Eduard van der Vorst. Door onvoorzichtigheid worden twee jongens op 24 augustus gearresteerd. Binnen een week is het Java Legioen opgerold.

De Lange vraagt Aalbertsberg om na zijn eventuele arrestatie de coördinatie over te nemen. ,,Ik drong er bij die gelegenheid op aan dat hij zich uit de voeten zou maken. Een groot obstakel voor hem was zijn gezin. ’Krijgt men één van mijn gezinsleden te pakken’, aldus De Lange, ’dan heeft men immers ook mij te pakken’’’, zegt hij. De Lange bekent verder: ,,Ik heb mijn uiterste best gedaan en zal de consequenties onder ogen zien. (…) Het is een wedloop met de tijd: of de geallieerden zijn er eerder, of de Jappen zullen de hele organisatie oprollen.’’

Dat laatste gebeurt. Op 27 augustus wordt Bies de Lange thuis opgepakt. Zijn vrouw en dochter laten de Japanners aanvankelijk ongemoeid, terwijl zoon Henk voortijdig is gevlucht. Ook Van der Vorst, Stibbe en tientallen anderen worden opgepakt, in november en december gevolgd door John Douglas, Gordon Coates, pastoor De Bekker en een groep vrouwen. De Bekker bezwijkt kort na kerst aan de martelingen in de Soekamiskin-gevangenis.

Willem Stibbe is ervan overtuigd dat het Java Legioen en daardoor de Groep de Lange zijn verraden door groepslid Helling, die hem enkele dagen voor de arrestaties heeft uitgehoord over de plannen van jongeren. Volgens Aalbertsberg heeft ook een Nederlandse Kempeitai-spionne (Wilhelmina van Kooten) een zeer groot aandeel gehad in het verraad. ,,Helling en Van Kooten brachten, met andere nog onbekende verraders, de steen aan het rollen die onze hele organisatie omver zou werpen.’’

De Lange geeft onmiddellijk toe dat hij de leider is van een organisatie en vindt dat alleen hij verantwoordelijk gehouden moet worden. De Kempeitai dwingt hem, Van der Vorst en Stibbe een gezamenlijk rapport over hun activiteiten op te stellen, maar ze besluiten onderling alleen te vertellen wat bij de Japanners al bekend is.

Op 10 april 1943 staat Bies voor de Japanse Krijgsraad in Batavia: ,,In de rechtszaal hield hij een indrukwekkende rede, waarin hij zijn medewerkers bedankte en afscheid nam. Hij verklaarde geen spijt te hebben, aangezien hij maar één eed van trouw kende en die aan Hare Majesteit had gezworen. Al zou hij tien keer herleven, dan zou hij tien keer opnieuw zijn leven voor zijn land geven. De rechters salueerden hem’’, beschrijft mevrouw Kramer-Huese, weduwe van verzetsman Frans Kramer uit Buitenzorg.

Gratieverzoek

Officieel is 10 april de sterfdag van De Lange. Volgens student Willem Wijting klopt dat niet. Na de rechtszaak keert hij terug naar zijn cel, waarin ook Wijting zit. Die verklaart in 1946 dat een medegevangene de cipiers in het Japans heeft gevraagd of De Lange een gratieverzoek mag indienen, wat wordt toegestaan. Voor hemzelf en Van der Vorst schrijft De Lange een verzoek. ,,Het leidt tot 24 uur uitstel van executie’’, aldus Wijting.

Volgens hem zijn De Lange, Van der Vorst en Douglas op 12 april geëxecuteerd in Batavia-Antjol, nadat ze hun eigen graf hebben gegraven. ,,Never say die, chaps!’’, zegt De Lange tegen zijn medegevangenen. Hij laat een enveloppe met een briefje en een haarlok achter voor zijn vrouw, die pas in december 1945 bericht krijgt van zijn dood.

Op 3 juni 1950 wordt De Lange onderscheiden tot Ridder in de Militaire Willems-Orde der vierde klasse. Bies de Lange rust in een verzamelgraf op het Ereveld in Jakarta. Behalve in Almere is er een straat naar hem vernoemd in Leidschendam op initiatief van wethouder Joop van Erp, die als tiener in zijn Java Legioen heeft gediend.

Op 15 augustus 1945 komt er een einde aan de Tweede Wereldoorlog. Dan geeft het Japanse leger zich over. Japan begon in navolging van Duitsland een verovering van vele buurlanden, waaronder Nederlands-Indië. Om een einde te maken aan de Japanse overheersing wordt voor het eerst en laatst in de geschiedenis atoomwapens gebruikt. De twee bommen op de Japanse steden Hiroshima en Nagasaki maken meer dan 200.000 doden. Op 15 augustus stopte dus de Tweede Wereldoorlog, maar niet de oorlog in Indonesië. De Indonesiërs roepen de onafhankelijkheid uit op 17 augustus 1945. Nederland heeft hierna vier jaar geprobeerd Indonesië te onderdrukken. Nederland biedt in 2022 haar ’diepe excuses’ aan, ,,voor het stelselmatige en wijdverbreide extreme geweld van Nederlandse zijde’’, tegen de Indonesiërs in hun strijd naar onafhankelijkheid.